દુર્ગાબાઈ વ્યોમ નામની 50 વર્ષની મહિલા મધ્ય પ્રદેશના આદિવાસી જિલ્લા દાંડોરીના સોનપુરી ગામની છે. દુર્ગાબાઈના જીવનમાં એક એવો તબક્કો આવ્યો જ્યારે તેમને પોતાનો પરિવાર ચલાવવા માટે બીજાના ઘરમાં વાસણો સાફ કરવા પડ્યા. પરંતુ જીવનમાં ક્યારેય સંજોગો સરખા રહેતા નથી, હવે તેમના જીવનમાં એવી સ્થિતિ છે કે આખું ભારત તેમને તેમની સુવર્ણ કલાના કારણે જાણે છે.
કેન્દ્ર સરકારે દુર્ગાબાઈને તેમની ગોંડ કળા અને તેમની ઉત્તમ મહેનત માટે પદ્મશ્રી પુરસ્કારથી સન્માનિત કર્યા છે. દુર્ગાબાઈને આદિવાસી વિસ્તારના ગોંડી વોલ પેઈન્ટિંગ્સ દ્વારા પદ્મશ્રી મળ્યો છે. આ સાથે, હવે દુર્ગાબાઈ આદિવાસી વિસ્તારમાં ગોંડ કળાના વડા છે.
પદ્મશ્રી સુધી દુર્ગાબાઈ વ્યામની યાત્રા સરળ ન હતી. આ સફરમાં તેને એકલા હાથે ઘણી મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. દુર્ગાબાઈ દિવસમાં લગભગ 7-8 મોટી કોઠીઓમાં વાસણો સાફ કરવાનું કામ કરતી, જેના માટે તેમને મહિને ₹500-₹600 મળતા. પરંતુ આ મુશ્કેલ સમય દરમિયાન આ કળાએ દુર્ગાબાઈના જીવનમાં એવો બદલાવ લાવ્યો કે તેઓ પદ્મશ્રી જેવા પ્રતિષ્ઠિત સન્માનને પાત્ર બની ગયા.
આ પેઈન્ટીંગના કારણે દુર્ગાબાઈ અભણ હોવા છતાં અમેરિકા, લંડન સહિત અન્ય ડઝનબંધ દેશોની યાત્રા કરી ચૂકી છે. વર્ષ 1996માં દુર્ગાબાઈ ગામ છોડીને ભોપાલના કોટરા સુલતાનાબાદ પોતાના ત્રણ બાળકોને ખવડાવવા પહોંચી. છેલ્લા ઘણા સમયથી દુર્ગાબાઈ આ કલાની દુકાન સુરજકુંડના મેળામાં લગાવતી હતી..
પરંતુ આ વખતે કોઈ સંજોગોને કારણે દુર્ગાબાઈની જગ્યાએ તેમનો પુત્ર માનસિંહ દુકાન સંભાળી રહ્યો છે. વાસ્તવમાં તેનો મોટો પુત્ર માનસિંહ એક રોગથી પીડિત છે. જેની સારવાર માટે દુર્ગાબાઈને ભોપાલ આવવું પડ્યું. ડૉક્ટરે કહ્યું કે તેમના પુત્ર માનસિંહની સારવારમાં ઘણો સમય લાગશે, આવી સ્થિતિમાં તેમની સામે ઘર ચલાવવાનું સંકટ ઊભું થયું.
દુર્ગાબાઈના એક ભાઈ કે જેઓ પહેલાથી જ ગોંડ કળાના ચિત્રકાર હતા અને જ્યારે તેમણે દુર્ગાબાઈને ચિત્રકામ જોયા ત્યારે તેઓ તેમની કળા જોઈને આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા અને દુર્ગાબાઈને ગોંડ કલામાં ચિત્રકામ કરવા માટે પ્રેરિત અને સક્ષમ બનાવ્યા.
દુર્ગાબાઈના પતિ મજૂરી કામ કરતા હતા. વાસણો સાફ કરવા ઉપરાંત, દુર્ગાબાઈ જ્યારે પેઇન્ટિંગ કરતી ત્યારે અન્ય લોકોના ઘરની દિવાલો પણ રંગતી. કારણ કે તે સમયે ગામડાઓમાં કચ્છના ઘરો હતા અને તેઓ ઘરોની દિવાલો પર ગોંડ કળા બનાવતા હતા. તે પછી દુર્ગાબાઈએ કપડા પર સોનાની કળા બનાવવાનું શરૂ કર્યું.
થોડા સમય પછી દુર્ગાબાઈએ કેનવાસ પર ચિત્રકામ શરૂ કર્યું અને અહીંથી જ તેમનું જીવન બદલાઈ ગયું. દુર્ગાબાઈના પુત્ર માનસિંહ કહે છે કે તેમની માતાએ સૌ પ્રથમ પરંપરાગત વાર્તાઓના વર્ણનને તેમની કળાનો આધાર બનાવ્યો હતો. શરૂઆતમાં, જ્યારે તે કેનવાસ પેપર પર પેઇન્ટ કરતી ત્યારે તેને માત્ર ₹ 200 મળતા હતા.
વર્ષ 1997માં દુર્ગાબાઈ વ્યોમને તેમના જીવનમાં પહેલીવાર ભારત ભવનને રંગવાની તક મળી હતી. ત્યારે ભારત ભવનમાં આદિવાસી ચિત્ર શિબિર યોજાઈ હતી. દુર્ગાબાઈએ દિવાળીના દિવસે લક્ષ્મી ગણેશનું ચિત્ર બનાવ્યું હતું. ચંદીગઢના એક નિષ્ણાતે 10,000 રૂપિયામાં દુર્ગાબાઈની પેઇન્ટિંગ ખરીદી હતી.
દુર્ગાબાઈ કેનવાસ પર ફેબ્રિક કલરથી પેઈન્ટિંગ કરે છે અને તેમના હાથે બનાવેલા પેઈન્ટિંગની કિંમત ₹3500 થી લઈને દોઢ લાખ રૂપિયાથી વધુ છે. દુર્ગાબાઈએ અનેક પુસ્તકો પર ચિત્રો પણ દોર્યા છે. તેમાંથી સૌથી વધુ પ્રસિદ્ધ ડૉ. બી.આર. આંબેડકરના જીવન ચરિત્ર પર આધારિત પુસ્તક ભીમૈના છે. આ કળાને જીવંત રાખીને દુર્ગાબાઈ આદિવાસી વસાહતોમાં રહેતા લોકોને ગોંડ કળાથી માહિતગાર કરી રહી છે અને તાલીમ આપી રહી છે.
લેખન સંપાદન : Infogujarat Team : નોંધ:- અમે આ લેખ માત્ર જાણકરી પુરતો આપ સુધી પોહચડીએ છીએ.ભારતીય સંસ્કૃતિના કોઈ પણ ધર્મ કે સમુદાયની લાગણીને ઠેસ પહોચાડવાનો કે અંધશ્રદ્ધા ફેલાવવાનો કોઈ હેતુ નથી..”જય હિન્દ…જય જય ગરવી ગુજરાત”જો અમારા આ લેખો ગમ્યા હોય તો લાઈક, શેર અને કમેન્ટ જરૂર કરજો!
